L’Associazione Culturale Coro Lachesos coglie
nuovamente questa occasione per poter ringraziare tutte le persone
che hanno collaborato e continuano a collaborare da parecchi anni
nel lavoro di ricerca intrapreso
i testi riportati in questa pubblicazione
sono frutto della trascrizione delle “memorie” degli anziani
intervistati e vengono proposti senza alcuna rielaborazione.
SU CAPUDE PRO S’ULTIMA DIE DE S’ANNU
S’ultima die ‘e s’annu si faghiada
in Mores unu pane de simula giamadu “su Capude”
(si pron. cabude); este una ‘e cotzula ischitzada sestada
a zisa (tipo) ‘e rughe. Custa cotzula de simula la segaiada
su pius bezzu de sa domo (il patriarca) in sa conca de su pius minore
(per auspicio). In Mores custu pane bodalat s’annu (é
una rappresentazione simbolica dell’anno trascorso e prossimo),
difattis lu biccaiana dende orta a battor biccos o chirros (rivoltavano
quattro lembi di pasta per simboleggire le quattro stagioni di un
anno) e dogni biccu o chirru lu sestaiana battor bias (in ogni lembo
rivolto segnavano quattro linee per simboleggiare i quattro mesi che
tocca ogni stagione).

|
Su cabude de simula tipo base |

|
Su cabude, elaborazioni del tipo
base |
Segundu sa chentenaria tia Mulas Giuanna Maria (Mores, 1897-1997)
su Capude (si pron. cabude) est’una cotzula russa fatta de simula,
tunda e ischitzada, nacchi (partendo dal tipo base) ‘eniat totta
biccada e disegnada su piusu (a basso-rilievi, o in accrescimento
del tipo base) cun mustras (con motivi inerenti) de pastores cun s’ama
o de massajos cun sos boes arende cun s’aradu ‘e linna.
Segundu tia Lughia Fodde (1909-2006) ej sa sorre tia Bonaria Fodde
(1911-2006) s’ultima die ‘e s’annu in s’antighidade
si faghiada in Mores fintzas un’atteru pane de simula giamadu
“sa Pertusitta” (letteralmente la piccola forata) totta
pertunta (forata) e piena de pabassa, de mendula e de nughe.
(1) |
In Ittireddu Fustialvu
(invece) su Cabude est sempre tundu e ischitzadu ma est fattu
cun sa pasta de sos pabassinos, e non de simula; in mesu bi
ponen sa saba (sapa) e subra l’incappana (viene glassato) |
SU CANDEU PRO SA DIE DE CABUANNU
Sa primma die de s’annu in Mores sos pitzinnos bessiana a pedire
dae domo in domo su Candeu o Canneu o (ancora) s’Acchiddu, unu
pane de simula tottu biccadu (lavorato) a fromma ‘e bacculu
1. Sos pitzinnos pedende custu pane ‘e simula cantaiana fintzas
custas duas grobbulas (strofe):
Dademi su Candeu,
(o Canneu)
chi m’hat mandadu Deus,
ej sa Trinidade
su Candeu mi dade.
(o Canneu)
|
Opuru:
Dademi su ‘Acchiddu
bos campet su Pobiddu,
ej sa masonada, (2)
sas baccas sun’anzadas
e fettan tottu feminas. (3)
|
S’in carchi domo, non li ‘eniat dadu nudda si ch’andaina
arrenegados (adirati) nende:
Chi bos benzat / cussos e premidas.(4)
Custa chirca dae domo in domo de su Candeu o Canneu o (ancora) de
su ‘Acchiddu, tia Nieddu MariAntonia (1899-1996) l’hat
contada mezus de tottu. Si l’hana ammenteda fintzas sa chentenaria
tia Carta Filumena (1898-2002) e sa chentenaria tia Porcu Cadrina
(1900-2002) chi nos hat nadu propiu su Candeu e non Canneu; l’hamus
intesa fintzas dae sa chentenaria tia ‘e Cavia Giuanna (1901-2002),
dae tia Pittale Maria Andreana (1906-1998) e dae tia Usai Elisabetta
(1909-2003), nende chi sos pitzinnos faghian chej su Puppu ‘e
Oro o Doradu (come Gesù Bambino) chi sa primma die de s’annu
bessiat dae domo in domo a pedire su pane ‘e simula.
Tia Nieddu MariAntonia s’ammentaiat finamentras una femina
naschida in Tzaramonte ma d’erentzia utieresa, tia Antonia Mannu-Baravaglia
(muzere de Antoni-Elies Pinna), chi faghiada su pane de simula e segaiada
una fitta a dogni pitzinnu nendeli, Issa e tottu:
Dademi una fitta,
ej s’isculifitta,
ej s’istutturrada
chi siet bene dada. |
Dademi una fitta,
ej s’iχulivitta,
ej s’ilthutturrada
chi sie-bene dada. |
A Buddusò oe ch’est’oe sas criaduras
si tuccana a chircare Sa Fitta. Si in carchi domo,
comente nos hat nadu tia Carta Filumena, non b’haiana s’Acchiddu
o Candeu, tando segaiana unu pane poddine in duos cantos e cuntentaiana
su matessi sos pitzinnos. Fintzas in Nule e a Ghilarza, sos pitzinnos
bessini a pedire s’Acchiddu sa primma die ‘e s’annu
(comente in Mores) cantende A Gesusu In Allegria. A Thiesi
sos pitzinnos pedin s’Acchiddu in su pesperu de Pasca ‘e
Nadale, cantende Cantu Mires Chere Binu (vedi “Canti Pop. in
Dialetto Log.” di G. Ferraro, Forni Edit. Bologna, pag. 12).
(1) |
Su bacchiddu
in moresu est su bacculu nd’accudit dae su latinu baccillum.
Tia Usai Elisabetta (1909-2003) nos hat nadu chi custu pane
de simula lu trabagliaian dendeli orta a unu chirru (cioè
rigirando su se stesso un’estremità, per farli
assumere la caratteristica forma del vicastro pastorale del
vescovo). A Ghilarza benit giamadu Bacculu de Santu Vicariu;
si dada sa die de Cabuannu e su duos de ‘Ennarzu chi est
sa festa (appunto) de Santu Vicariu; hat propiu sa fromma de
s’acchiddu ‘e su piscamu (del vicastro pastorale
del vescovo, questo pane ha una foggia analoga ad Ittireddu,
Ozieri, etc..) |
(2) |
Su pobiddu, in moresu, est
su maridu, ma de piusu unu maridu bonu massaju o pastore etc. |
(3) |
O (in alternativa) fintzas: e han fattu tottu feminas. |
(4) |
Chi bos benzat sas grascias in cust’annu
nou, chej cussos pane de simula chi nos hazis dadu (cioè
niente) ma solu premidas (che sono le contrazioni tipiche del
mal di pancia). |
Sa paristoria de su Puppu ‘e Oro o Doradu (o
ancora Puppu Bellu) chi essit sa primma die ‘e s’annu
a pedire su Candeu o Canneu o (ancora) su Bacchiddu, est bistada fintzas
iscritta dae su poete moresu Peppe ‘e Cavia (Giuseppe Calvia-Secchi,
in “Gesu Cristo Nelle Leggende Sarde, Variante di Mores”,
Archivio per le Tradizioni Popolari-Vol. XXI, p.433), inue narat pro
Mores:
Gesù Cristo che avea appena cinque giorni d’età
(5), recossi in giro il dì del Capodanno
a chieder la focaccia e batte, tra l’altre, a una porta dicendo:
Dademi su Canneu,
(o Candeu (6))
chi m’hat mandadu Deus,
ej sa Trinidade
su Canneu mi dade.(7) |
La padrona di casa, che stava a pulir il forno, affacciossi e tutta
meravigliata dello splendore che tramandava il bambino Gesù,
disse: -Aspetta bel bambino, che il pane non è ancor pronto,
ma per te ne introdurrò uno apposta nel forno. La donna infatti
messe a cuocere un picciol pane, il quale d’un tratto ingranditosi
riempì tutto il forno. Gesù impazientito ripetè
la preghiera:
Dademi su Canneu,
( o Candeu (6) )
chi m’hat mandadu Deus,
ej sa Trinidade
su Canneu mi dade.(7) |
-Abbi pazienza ancora un po' gridò
la donna e Cristo si tacque. La padrona di casa intanto levò
dal forno quella gran focaccia e vi introdusse un altro piccolo pane,
il qual divenne ancor più grosso del primo. Fece Cristo:
-Dademi su Canneu!
( o Candeu (6) )
-Aspettami! urlò la donna. Cristo
finalmente perdette la pazienza e volto le spalle a quella casa dicendo:
-Non possiate del vostro pane goderne
nè per venderne nè per mangiarne!
E infatti il Pane si guastò tutto.(8)
Custa contanscia sas feminas mannas de Mores l’odolana nende
chi sa mere ‘e sa domo non fit pronta aisettende su Messia (9),
e d’est pro cussu chi Isse si ch’est’avviadu, ca
fid’issa chi deviada isettare a Gesusu e non su Puppu ‘e
Oro o Doradu a issa. Tia Mulas Maddalena (1915-2007), pro su ‘Acchiddu
difattis nos hat nadu: -Cando ‘eniana a pedire su
pane, sa die de cabuannu, su primmu pitzinnu, non si che teviat catzare
mai (mai e poi mai), fintzas si in domo non b’haiana
nudda, ca nacchi su primmu fidi (raffigurava proprio)
Gesu-Bambinu pedende sa limusina.
(5) |
Chimbe dies dae Pasca
‘e Nadale. |
(6) |
Sa chentenaria tia Porcu Cadrina (1900-2002)
in duna registratzione narat propiu (insiste) su candeu
e non canneu |
(7) |
Datemi la focaccia / che Dio mi ha mandato / e la
Trinità / datemi la focaccia. |
(8) |
Per poter citare questo racconto, scritto dal poeta di Mores
Giuseppe Calvia-Secchi (1865-1943) abbiamo ricevuto l’autorizzazione
dai pronipoti dello stesso autore: Salvatore e Serafina
Calvia-Mele eredi testamentari. |
(9) |
Bisogna stare sempre all’erta (pronti)
per l’avvento del Signore.
S’incappat (forse) sa peraula pius giusta pro custu pane
l’hat nada propiu sa chentenaria tia Porcu Cadrina (1900-2002),
ca in duna registratzione nos hat nadu (insistendo): -Si
narat su Candeu e non Canneu. In Campidanu (infatti)
naran su Skandelau, a Bitti naran su Kandelarzu e gai in Siniscola
inue sos pitzinnos (i questuanti) la cantana propiu sa primma
die de s’annu nende comente a Mores: -Dademi
su Gandelarzu … A Nuoro pro sa primma die
de s’annu sos pitzinnos naran: -Dademi su
Candelariu chi siat bonu e mannu … A Orgosolo
sos pitzinnos (i questuanti) pedini sos Cogones nende: -Dazenos
sos coccones pr’onore de Zesu Bambinu. A
Bitti sa primma die de s’annu sas criaduras si tuccan
dae domo in domo pedende sa ‘Arina Kàpute (il nome
continua il latino caput, che sopravvive anche in Cabidanni
= Settembre). |
SU CANDEU O (B)'ACCHIDDU
 |

|
Su Candeu o (b)’Acchiddu |
Sas peraulas chi nos hat nadu tia Usai Elisabetta
(Mores, 1909-2003) pro s’Acchiddu sunu (precisamente): -Custu
pane de simula lu trabagliaian dendeli ‘orta a unu chirru
(cioè rigirando su se stesso un’estremità, per
farli assumere la caratteristica forma del vicastro pastorale del
vescovo, vedi foto).
Il Wagner (in “Vita Rustica Della Sardegna Riflessa Nella Lingua
Logudorese”, pagg. 170-171) scrive: che il Ferraro (in Canti
Pop. In Dialetto Logudorese), al pari di Giuseppe Calvia-Secchi di
Mores (RTP I, 483) nella parola Candeu o Canneu riconosce l’antico
(donum) calendarium, la strega calendaria di cui parla S.Gerolamo
(comm. 3 in ep. ad Ephes. P. 4).
Sempre il Wagner in una nota (Vita Rustica, p. 170, nota 201) scrive:
-Spesso le parole romanze derivate da Calendae designano una focaccia
di Natale o un dono natalizio; in Grecia e nelle zone di levante abitate
dai greci, nella settimana di Natale e Capodanno i ragazzi vanno di
casa in casa al suono della musica; queste processioni ricordano nell’Oriente
la festa delle Calende festeggiata a Bisanzio il primo di gennaio
con una grande mascherata.
Anche presso gli Slavi (che presero precocemente la parola dal Latino)
koleda significa Capodanno, processione dei ragazzi (tutti questi
significati sono riuniti anche nella parola russa koljadà);
vd. Berneker, Slav. Etym. Wtb., p. 544 e la letteratura colà
addotta; confronta anche il Bretone kalanna = dono di Capodanno).
A GESUSU IN ALLEGRIA
Custa grobbula (strofa ottonaria) la cantaiana, in s’antighidade,
sos pitzinnos sa primma die ‘e s’annu
cando bessiana a pedire su ‘Acchiddu o Candeu o ancora Canneu.
A Gesus’in allegria,
--> Isterrida
tottu su mundu hat salvadu,(1)
Cristu s’est’ingeneradu,
peri intragnas de Maria.
O Maria glorìosa,(2)
sa ch’in chel’e terra hat fattu,
virzine innanti’(s) ‘e su partu,(3)
e da’(e) pustis de su partu,
istesit virzine e pura.(3)
Cudda divina giarura (4)
nos sìad’in cumpagnia,
cun su beneittu e giustu (5)
A Gesus’in allegria. (6)
|
A Gesus’in allegria,
-->
Isterrida
tottu su mundu ha-savvadu,
Crilthu s’elth’ingeneradu,
peri intragna-de Maria.
O Maria glorìosa,
sa ch’in chel’e terra ha-fattu,
vizin’innant‘e su palthu,
e da’ pulthi-de su palthu,
ilthesi-vizine e pura.
Cudda divina giarura
no-ssìad’in cumpagnia,
cun su beneittu e giulthu
A Gesus’in allegria. |
Si cantaiat fintzas cando s’essiada a pedire su sero de su
pesperu de sa Pasca ‘e Sos Très Rès (la vigilia
dell’Epifania, si pron. su pepperu); su piusu l’intonaian
sas feminas e sos pitzinnos cun su traggiu de Sas Allegrias. Cando
la cantaiana sos mannos a cuncordu o cussonu (sempre basciu, contra,
boghe, mesa-oghe o tippiri) a primmu sa oghe faghiat sa pesada o s’isterrida
a zisa ‘e poesia, posca bi la sighiat dende s’imbiccada
a su cuncordu o cunsonu (cuncoldhu o cussonu = il coro) comente in
sas cantones de Sos Tres Res Mannos e In Belle Terra ‘e Giudia
ma cun dun’atteru traggiu (con un’altra melodia). Esempio:
Sa oghe:
Su cuncordu (il coro):
Sa oghe
:Su cuncordu (il coro):
|
A Gesusu in allegria / tottu su
mundu hat salvadu / Cristu s’este ingeneradu / peri
intragnas de Maria / A Gesuu...
..s’in allegria / tottu su mundu hat salvadu
Cristuu….
..sest’ingeneradu / per’intragnas de Maria /
etc..
|
(1) |
Salvadu o sarvadu in moresu si
narat savvadu, in su Mejlogu sajvadu. |
(2) |
S’incappat innantis (dopo la quartina
d’introduzione, detta s’isterrida) bi fit fintzas
sa camba: sa ch’est bistada dicciosa
(fortunata), chi fagher rima cun sa camba: o Mama gloriosa (analogamente
alla versione cantata a Thiesi e a Cheremule). |
(3) |
Virzine o vilzine
in moresu si narat vizine |
(4) |
O comente nos hat nadu su chentenariu tiu
‘e Cavia Frantziscu (1898-1998):
Sa ostra divina giarura, de noe giaes. S’incappat innantis
non fidi giarura ma angelura o anghelura (angelicità)
comente narana in Nule, Cheremule e Thiesi. |
(5) |
camba “cun su beneittu
e giustu; o cun su beneittu giustu etc.”
l’hat nada solu tiu ‘e Cavia Frantziscu. |
(6) |
Custa grobbula (strofa o metro) l’hamus
intesa: dae su chentenariu tiu ‘e Cavia
Frantziscu (1898-1998), dae sa chentenaria
tia Carta Filumena
(1898-2002), dae sa chentenaria tia ‘e Cavia
Giuanna (1901-2002), dae tia Nieddu
Mari’Antonia (1899-1966), dae
tiu ‘e Cavia Bingeddu
(1920-vivente), dae tia Usai Elisabetta
(1909-2003), dae tia Demartis Maria Dominiga (1912-vivente),
dae tia Chessa Paulicca (1928-vivente),
etc.. |